Nhà Trần được ngợi ca là triều đại hiển hách nhất trong lịch sử Việt Nam. Hiển nhiên, không có gì phải giải cái huyền thoại này khi công trạng nhà Trần 3 lần chiến thắng quân Mông - Nguyên và mang lại thái bình thịnh trị cho Đại Việt gần hai thế kỷ.
Nhưng việc các sử gia ngợi ca các vua Trần không ham quyền thế, danh lợi, vì có mấy đời vua mới ngoài ba mươi đã bỏ cung đình đi tu, thì theo tôi phải giải cho tỏ tường.
Thứ nhất, vua cha đi tu truyền ngôi cho vua con thì vẫn là duy trì danh lợi dòng tộc theo truyền thống phong kiến. Đó là chưa nói, nhiều đời nhà Trần duy trì hôn nhân cận huyết thống, vì ám thị sự lật đổ như chính nhà Trần đã lật đổ nhà Lý.
Thứ hai, các sử gia một mặt nói đạo Phật thời Trần "nhập thế", trong khi mặt khác lại nói các vua Trần đi tu để "thoát tục" là hai mặt mâu thuẫn. Đã mang tư tưởng "nhập thế" thì không thể có chuyện "thoát tục". Sự thật, những ông vua đó đều ở ngôi Thái thượng hoàng, tức quyền vẫn cao hơn vua, thân ngự trên núi cao nhưng vẫn điều hành chính sự ở cung đình.
Vậy thì chuyện các vua Trần bỏ cung đình đi tu ắt phải có bí ẩn mà các sử gia không thể giải mã.
Tôi hình dung, nhà Trần khi lật đổ nhà Lý, với ám thị bị trả thù hay quả báo đã truy cùng đuổi tận nhà Lý. Thời thống trị của tín ngưỡng, giết người đến tàn sát cả con cháu người ta, ắt bị ám ảnh không nguôi. Tôi hình dung các vua Trần không thể an vui khi bóng ma con đàn cháu đống họ Lý vây quanh, cho nên phải tìm cách giải nghiệp bằng con đường đi tu. Tu là để ăn năn và thoát khỏi vô minh mà cha ông đã làm chứ không phải thoát tục gì cả. Và chính nhờ những ông vua đầu tiên của họ Trần làm được việc phi thường đó mà họ Trần duy trì được cơ nghiệp mấy trăm năm.
Cũng phải nói thêm, ăn năn sám hối chưa đủ. Nhờ công đuổi giặc cứu dân mà nhà Trần mới duy trì cơ nghiệp đến chừng ấy thời gian. Tu như vậy là chánh đạo. Nhà Trần tu theo chánh đạo mới giải được nghiệp, tất nhiên chỉ giải được một phần thôi, vì các đời hậu Trần cũng phải trả giá cho tội ác mà cha ông gây ra đối với họ Lý. Còn đối với những kẻ tham lam gieo nghiệp ác, cướp của giết người một cách man rợ mà không biết ăn năn sám hổi thì có bỏ tiền vạn tỷ xây chùa nguy nga hay cúng Phật cũng không thể giải được nghiệp. Những kẻ ấy, đời cha không mắc bệnh lạ chết thì đến nhiều đời con đời cháu cũng bị người khác truy cùng đuổi tận.
Chu Mộng Long
Bài về chủ đề Nhân tâm-Lý tưởng: